[ Pobierz całość w formacie PDF ]
zmaterializowania sympatii wy* czuwalnej
najrozmaitsze ciała pod ręką, zamierzałby je
między ojcem a córką?
badać tylko na podstawie śladów
Pojmujemy teraz, dlaczego autorzy, którzy
zostawionych przez nie w atmosferze?
rozprawiali o dowcipie, musieli poprzestać na
Wszelako to porównanie rzeczy komicznych i
zaznaczeniu niezwykłej zło\oności rzeczy,
dowcipnych wskazuje nam równocześnie,
które termin ten obejmuje, nie zdoławszy ju\
gdzie powinniśmy się udać, aby poznać
go zdefiniować. Coś mo\e być dowcipne i
komizm słowny. Albowiem z jednej strony
to na wiele sposobów! albo nie być wcale.
widzimy, \e nie ma istotnej ró\nicy między
Jak uchwycić coś, co łączy wszystkie te
powiedzeniem komicznym a powiedzonkiem
sposoby, skoro nawet się nie określiło
dowcipnym, natomiast z drugiej strony
ogólnego stosunku między rzeczami
powiedzonko dowcipne, jakkolwiek zwiÄ…zane
dowcipnymi a komicznymi? Wystarczy ten
z mowa, z jakąś jej figurą, wywołuje mętny lub
stosunek na jaw wydobyć, a wszystko samo
wyrazny obraz sceny komicznej. Z tego
się wyjaśni. Między czymś komicznym a
wynika, \e komizm mowy winien
czymś dowcipnym taki sam występuje
odpowiadać punkt po punkcie komizmowi
związek jak między gotową sceną komediową
czynów i sytuacji. Rozwa\my główne chwyty,
a ulotnym szkicem sceny obmyślanej. Ile form
stosowane gwoli jego uzyskania. Posłu\my się
komizmu, tyle odpowiednich wariacji
nimi przy doborze wyrazów i budowie zdań.
dowcipu. Dlatego trzeba naprzód określić
Otrzymamy tÄ… drogÄ… rozmaite formy
rzeczy komiczne w ich najrozmaitszych
komizmu słownego i wszelkie mo\liwe
formach, wyszukujÄ…c (co bynajmniej
odmiany dowcipu. 10*
73
148
149
1. Dopuścić, wskutek usztywnienia lub Ta szabla to najpiękniejszy dzień mego
60)
nabranego rozpędu, do powiedzenia c/y \ycia" powiada pan Prudhornme .
zrobienia czegoś, czego powiedzieć czy Przetłumaczmy to zdanie na język angielski
zrobić wcale się nie chciało, jest to, jak wiemy, lub niemiecki, a stanie się po prostu zdaniem
jedno z wiecznych zródeł komizmu. Dlatego niedorzecznym, podczas gdy w oryginale
śmieszne istotnie jest roztargnienie. Dlatego było to zdanie komiczne. Albowiem zwrot
te\ budzi śmiech wszystko, co jest w gestach, w najpiękniejszy dzień mego \ycia" przynale\y
postawie, a nawet w fizjognomicznych rysach do tych gotowych od dawna wyra\eń, do
usztywnione, od dawna gotowe, zgoła których ucho przywykło. Aby je uczynić
mechaniczne. Czy ów rodzaj usztywnienia komicznym, wystarczy wydobyć na światło
występuje równie\ w mowie? Owszem, nie dzienne automatyzm, z jakim ktoś je wypo-
ma co do tego \adnej wątpliwości, skoro wiada. Do tego właśnie doprowadza wtło-
istnieją gotowe formułki i stereotypowe zdania. czenie w nie czegoś niedorzecznego. Nie-
Ktoś, kto by się wyra\ał w ten sposób, byłby dorzeczność nie jest jednak w tym wypadku
nieodmiennie postacią komiczną. Jednakowo\ zródłem komizmu. Jest tylko bardzo prostym i
na to, by jakieś odosobnione zdanie było bardzo skutecznym środkiem pomocnym w
komiczne samo przez siÄ™, bez zwiÄ…zku z tym, jego ukazaniu.
kto je wymówił, nie wystarczy, by gotowe Przytoczyliśmy słowa pana Prud-homme'a.
było od dawna, łecz nadto potrzeba, \eby Atoli większość powiedzonek, które się mu
nosiło na sobie jakiś znak, po którym od razu przypisuje, jest utworzona wedle tego
moglibyśmy poznać, \e wypowiedziano je samego wzoru. Pan Prudhornme jest
automatycznie. To zaś mo\e mieć miejsce człowiekiem gotowych formułek. A poniewa\
jedynie wtedy, gdy zdanie zawiera jawną gotowych formułek pełno jest we wszystkich
niedorzeczność bądz grubą pomyłkę, bądz językach, pana Prudhomme'a mo\na prze-
nade wszystko formalną sprzeczność. Stąd to nieść z języka do języka, przetłumaczyć
ogólne prawidło: Otrzymamy zawsze natomiast najczęściej niepodobna.
komiczne powiedzonko, ilekroć wtło- Czasem zdanie banalne, które chowa w
czymy coś niedorzecznego w formę sobie niedorzeczność, nie od razu zwraca na
wyra\enia uświęconego zwyczajem. siebie uwagę. Nie lubię pracować
74
150
między posiłkami", rzeki raz jakiś pró\niak.
liśmy w poprzedniej części tej pracy. Prze-
Powiedzonko nie byłoby zabawne, gdyby nie
nieśmy je do mowy. Jako\ mo\na by rzec, \e
istniał na szczęście ów znany przepis
większość wyrazów niesie z sobą sens
higieniczny: Nie nale\y nic jeść między
fizyczny oraz sens d u c h o w y zale\nie od
posiłkami".
tego, czy bierze się je we właściwym czy te\
Czasem znów efekt bywa zło\ony. Zamiast
w przenośnym znaczeniu. Ka\dy wyraz
jednej oklepanej formuły mamy dwie lub trzy,
oznacza z poczÄ…tku jakiÅ› konkretny przedmiot
tkwiÄ…ce jedna w drugiej. PrzytoczÄ™ dla
albo jakąś materialną czynność; z wolna
przykładu słowa jednej z postaci Labi-che'a:
jednak sens wyrazu ulega uduchowieniu
Jeden Bóg ma prawo zabić swego blizniego".
celujÄ…c w abstrakcyjny stosunek lub w czystÄ…
Wykorzystano tu, zdaje siÄ™, dwa znane
ideę. Je\eli więc nasze prawo zachowuje tu
wszystkim zdania: Bóg rozporządza \yciem
swoją moc, to w formie następującej:
ludzkim" oraz: Zbrodnią jest zabić swego
Otrzymamy efekt komiczny, ilekroć
blizniego". Oba powiedzenia złączono w ten
spróbujemy p o jąć jakieś wyra\enie w
sposób, by mamiły ucho i sprawiały wra\enie
jego właściwym znaczeniu, podczas
jednego z tych zdań, które powtarza się i
gdy samo zostało u \ y te w znaczeniu
przyjmuje machinalnie do wiadomości. Stąd to
przenośnym. Albo jeszcze inaczej: Komiczne
uśpienie naszej uwagi, którą budzi nagle
staje się wyra\enie myśli z chwilą, gdy
niedorzeczność. Tych kilka przykładów
nasza uwaga skupia siÄ™ na m a t e r ia l n y m
wystarczy, \eby zrozumieć, w jaki sposób
sensie przenośni. Wszystkie sztuki są
jedna z najdonioślejszych form komizmu
siostrzycami"81). W zdaniu tym wyraz
rzutuje a zarazem siÄ™ upraszcza na
siostrzyca" wzięty jest w znaczeniu
płaszczyznę słowną. Przejdzmy teraz do mniej
przenośnym dla wskazania mniej lub bardziej
ogólnej formy.
głębokiego podobieństwa. A wyraz ów w ten
sposób jest tak często u\ywany, i\ zazwyczaj
2. Zmiejemy siÄ™ za ka\dym razem,
nie myślimy zgoła, kiedy go słyszymy, o
ilekroć nasza uwaga jest zwrócona na stronę
konkretnym i materialnym stosunku, który
fizycznÄ… osoby, podczas gdy w grÄ™ wchodzi
ka\de pokrewieństwo w sobie mieści. Prędzej
jej strona duchowa". Oto prawo, które poda- przyszłoby to na myśl
75
152 153
nam, gdyby się mówiło: Wszystkie sztuki są stąpił Boufflers mówiąc: Stawiam na
kuzynkami", poniewa\ wyraz kuzynka" dowcip".
rzadziej jest u\ywany w przenośni; przez to Powiedzieliśmy, \e dowcip polega często
samo wyraz ten nabiera lekkich odcieni ko- na rozwinięciu myśli naszego rozmówcy do
micznych. Pójdzmy teraz do samego końca i tego stopnia, i\by zaczynał sam sobie prze-
przyjmijmy, \e raptownie ściągnięto naszą czyć i wpadać w zastawione przez siebie sidła
uwagę na materialne spełnienie obrazu do- słowne. Dodajmy, \e tymi sidłami są
braniem takiego stosunku pokrewieństwa, przenośnia lub porównanie, których mate-
który nie daje się pogodzić z członami ma- riałność mo\e zwrócić się przeciwko mówiące-
jącymi ulec zjednoczeniu dzięki temu sto- mu. Jeszcze mam świe\o w pamięci rozmowę
sunkowi: uzyskamy efekt rozśmieszający. Oto matki z synem w Faux Bonshommes (= Obłud-
znane powiedzenie, równie\ przypisywane nicy) : Giełda, drogi chłopcze, jest grą
panu Prudhomme: Wszystkie sztuki sÄ… niebezpiecznÄ…. Jednego dnia siÄ™ wygrywa, a
braćmi" «2). drugiego traci wszystko. A wiÄ™c dobrze,
Goni za dowcipem", powiedziano do będę co drugi dzień grywał". A oto z tej\e
63)
[ Pobierz całość w formacie PDF ]